Knelpunten in de verlening van microkredieten aan vrouwen in Oeganda

Anouka van Eerdewijk

Volledige tekst van een artikel uit Derde Wereld, jaargang 16, nummer 3, december 1997: blz. 311-324.

Uitgave van Stichting Derde Wereld Publikaties, Postbus 1358, 6501 BJ Nijmegen.

Microkredieten staan de laatste tijd enorm in de belangstelling. Daarbij komt vaak het volgende beeld naar voren. `Een lening voor de aanschaf van een naaimachine, een varken of wat gereedschap. Het gaat slechts om kleine bedragen. Maar voor arme gezinnen in ontwikkelingslanden kunnen ze een groot verschil uitmaken. Bijvoorbeeld tussen kinderen thuis moeten houden of ze naar school laten gaan. Meer en meer krijgen ontwikkelingsorganisaties - eerst vooral kleine, maar nu ook de grote - oog voor het belang van kredietverlening en hun rol daarbij. Want de meeste banken laten de armsten links liggen'. Er bestaat een kloof tussen de vraag naar en het aanbod van krediet voor kansarmen. Banken leveren niet waar kansarmen, waaronder veel vrouwen, grote behoefte aan hebben. Tegelijkertijd zijn informele bronnen te duur; deze profiteren met hun hoge rentepercentages van de armen. Ontwikkelingsorganisaties en particuliere initiatieven hebben zich ondertussen op dit gat in de markt gestort. `Kleine kredieten zijn in. Aantrekkelijk voor donoren is dat ze een groter beroep doen op de eigen initiatieven van de doelgroep. (...) Bovendien kan een geleende gulden na aflossing opnieuw zijn waarde bewijzen.' Volgens de Triodosbank en Hivos zijn microkredieten een `middel waarmee de allerarmsten kunnen meehelpen hun eigen positie in de economie te verbeteren: `Microkredieten zijn geen vorm van hulp, maar ze helpen wel'.' Een andere veel gehoorde uitspraak met betrekking tot microkredieten is de volgende: `The poor are bankable'. Armen en vrouwen zijn geen slechte kredietnemers; ze blijken zeer goed in staat hun leningen terug te betalen. Al met al komt er een erg rooskleurig plaatje van microkredietverlening tot stand. Zouden we dan nu toch eindelijk het recept voor ontwikkeling en armoedebestrijding hebben gevonden?

Afgelopen winter heb ik gedurende zes maanden mijn afstudeeronderzoek uitgevoerd bij een Niet-Goevernementele Organisatie (NGO) die financiële diensten verleent aan vrouwen in Uganda: de Uganda Women's Finance and Credit Trust (UWFCT, of kortweg Trust). De werkelijkheid daar bleek toch weerbarstiger dan wat de literatuur over microkredieten deed vermoeden. Het beleid van de Trust is namelijk gebouwd op twee pijlers. Aan de ene kant is de `empowerment missie' een belangrijk uitgangspunt voor het beleid. Anderzijds speelt de noodzaak tot financiële autonomie van de instelling een grote rol. Deze twee pijlers stellen op verschillende gebieden conflicterende eisen aan het beleid. Dit spanningsveld speelt vermoedelijk niet alleen bij de UWFCT, maar bij veel vergelijkbare organisaties in ontwikkelingslanden.

In dit artikel beschrijf ik dit spanningsveld en de gevolgen ervan, deels aan de hand van mijn onderzoekservaringen bij de Trust en deels op grond van literatuur. Ik begin met een korte beschrijving van de gedachtengang achter de verstrekking van microkredieten. Aansluitend beschrijf ik de Trust, haar doelen en haar werkwijze. Hier zal blijken dat empowerment van kansarme vrouwen de belangrijkste reden voor haar bestaan en uitgangspunt van haar beleid is. Een klantgerichte benadering is hierbij belangrijk. Daarom bespreek ik hoe klanten tegen de diensten van de Trust aankijken en welke wensen ze daarbij hebben. Vervolgens ga ik in op financiële autonomie van de instelling: wat wordt daarmee bedoeld en wat is het belang ervan? In het vierde deel laat ik zien hoe in beleidsmaatregelen en -procedures knelpunten ontstaan tussen financiële autonomie en de empowerment missie. Tenslotte besteed ik aandacht aan de groepsbenadering.

Eén uitgangspunt voor microkredietverlening is dat veel kansarme groepen, zoals armen, jongeren en vrouwen, nu nauwelijks toegang hebben tot het formele bankwezen. Dat komt onder andere doordat banken vaak moeilijk bereikbaar zijn: kantoren zitten meestal enkel in (grotere) steden. Mensen moeten daardoor gaan reizen, wat geld en tijd kost. Het vertrouwen in banken is toch al gering en vaak worden mensen afgeschrikt door de klant-onvriendelijke sfeer. Bovendien geven banken meestal grote leningen; de bedragen die armen nodig hebben, zijn te klein om bij een bank te kunnen lenen. Ook vragen banken in veel gevallen om een onderpand, wat armen en zeker vrouwen vaak niet hebben. Een ander probleem zijn de lange en gecompliceerde procedures: de bank wil financiële overzichten, investeringsplannen en andere documenten zien. Ook dit kost veel tijd en geld. Bovendien kan ook de goedkeuringsperiode erg lang zijn. Kortom, commerciële banken en andere formele instellingen hebben tot op heden nauwelijks oog voor de behoeften van de arme kleine ondernemers en al helemaal niet voor vrouwen.

Kansarmen hebben echter wel behoefte aan kredieten en andere financiële diensten. Toegang tot financiële diensten kan hen immers helpen sterkere (kleinschalige) bedrijfjes op te zetten om zo inkomens te verhogen en de kwaliteit van het leven te verbeteren. Het informele circuit kan ook een bron van financiering zijn, maar vormt vaak een slechte optie; deze zou gedomineerd worden door uitbuitende geldschieters die erg hoge rentes vragen. NGOs en particuliere instellingen springen in op het gat in de markt. Zij willen de armen en vrouwen toegang geven tot kredieten en andere financiële diensten, waarbij sterk rekening wordt gehouden met de omstandigheden waarin deze mensen leven en met hun behoeften. Met andere woorden, zij streven ernaar op een klantvriendelijke manier financiële diensten te verstrekken. Dit houdt onder andere in dat er meestal geen onderpand nodig is, instellingen beter toegankelijk zijn, kleinere leningen worden uitgegeven en dat procedures korter en minder ingewikkeld zijn. Regelmatig worden er ook nog ondersteunende activiteiten ondernomen, zoals technische trainingen, het leren lezen, schrijven en rekenen, management trainingen, etcetera. Een instelling die in dit plaatje past, is de UWFCT, die ik in hieronder zal beschrijven.

In 1983 richtte een groep van vrouwelijke bankiers, advocaten en ondernemers de Uganda Women's Finance and Credit Trust op, die in 1984 officieel geregistreerd werd. Commerciële en buitenlandse banken hadden geen kredietprogramma's die zich specifiek op de financiële behoeften van vrouwen richtten en de eisen van onderpand voor leningen waren zwaar. De Trust werd opgericht om financiële steun aan vrouwen te bieden en hen toegang te geven tot financiële diensten. De missie van de Trust is economische empowerment van arme vrouwen in Uganda. De Trust wil dat deze vrouwen meer controle en invloed krijgen over hun eigen leven en over ontwikkelingsprocessen, met name dus op het economische vlak. Vrouwen worden gesteund in het formuleren en realiseren van hun eigen (economische) doelstellingen. Inkomensgenererende projecten van vrouwen zelf zijn daarbij belangrijk. De Trust probeert de inkomensgenererende activiteiten te ondersteunen door een zogenaamd `empowerment pakket' aan te bieden. Hierin zitten verschillende elementen: bewustzijnsverhoging, spaargeldmobilisatie, kredieten, advisering en training. In het Trust beleidsplan van 1996 wordt benadrukt dat `empowerment alleen kan slagen als de essentiële ingrediënten aanwezig zijn in het pakket dat de Trust aanbiedt' en als klanten met al deze elementen bereikt worden. Diensten worden bovendien op zo'n manier aangeboden dat de doelgroep er optimaal van kan profiteren. Klantvriendelijk en klantgericht werken staan daarom hoog in het vaandel.

In het kader van een reorganisatie binnen de Trust is de samenstelling van het pakket recentelijk veranderd: activiteiten met betrekking tot trainingen en bedrijfsadvisering zijn nu zo goed als stopgezet. De Trust concentreert zich zoveel mogelijk op de financiële diensten. Kredietverlening en terugbetaling zijn de belangrijkste activiteiten geworden. De mobilisatie van spaargeld is een aandachtspunt voor de toekomst. Advisering over het runnen van een bedrijfje vindt alleen nog plaats wanneer het gerelateerd is aan het verstrekken van leningen. Training is teruggebracht tot het voorbereiden van klanten en groepen op een lening. Daarbij wordt aandacht besteed aan eenvoudig boekhouden en de wijze waarop een lening terugbetaald moet worden. Later zal ik aangeven waarom deze visie is veranderd.

De Trust richt zich op Ugandese vrouwen en onderscheidt binnen de doelgroep drie categorieën: de overlevingscategorie, de microcategorie en de categorie van kleinschalige ondernemers. Onder de overlevingscategorie vallen vrouwen wiens behoefte aan krediet onder de vijfhonderd (Amerikaanse) dollar ligt. Deze vrouwen ondernemen op onregelmatige en parttime basis zeer kleine activiteiten als de produktie en verkoop van handwerk of de wederverkoop van fabrieksgoederen. In de categorie van micro-ondernemers zitten vrouwen die een lening nodig hebben variërend tussen vijfhonderd en duizend dollar. Hierbij valt te denken aan vrouwen die een klein restaurant of een marktkraam hebben, maar ook aan activiteiten als bierbrouwen of bakstenen maken. Deze eerste twee categorieën samen vormen een groep vrouwen voor wie krediet een essentieel middel is voor economische empowerment. Voor de derde categorie van kleinschalige vrouwelijke ondernemers die al in hogere inkomensgroepen vallen, is krediet slechts één manier om de ondernemingen te financieren. De bedrijfjes van deze vrouwen, zoals bijvoorbeeld restaurants, winkels of naaiateliers, opereren al op een grotere schaal. Deze ondernemingen zijn vaak meer gericht op het maken van winst, die of gespaard of opnieuw geïnvesteerd wordt. Vrouwen in deze categorie vragen om leningen tussen de duizend en tienduizend dollar. In de praktijk worden er recentelijk nauwelijks leningen uitgezet groter dan drieduizend dollar.

Spaarrekeningen en leningen zijn toegankelijk voor zowel individuen als groepen. Een spaarrekening kan verschillende vormen aannemen: een individuele rekening, een gezamenlijke rekening voor een vrouw met haar echtgenoot of een groepsrekening. Mannen kunnen geen individuele rekening openen, maar wel meedoen aan een gezamenlijke of een groepsrekening. In de eerste jaren werden leningen alleen uitgegeven aan individuen. Nadat bleek dat veel kredietnemers tot de middenklasse behoren, is een groepsbenadering ontwikkeld. Met de groepsbenadering hoopt de Trust vrouwen uit de lagere inkomensgroepen te bereiken.

Om voor een lening in aanmerking te komen moeten de kredietnemers, ongeacht of ze een individuele of groepslening aanvragen, eerst over een periode van zes maanden sparen. Hiermee kunnen ze aantonen dat ze op regelmatige basis geld opzij kunnen zetten en kredietwaardig zijn. Bovendien moeten ze dertig procent van het gewenste leenbedrag op hun spaarrekening hebben staan om voor een lening in aanmerking te komen. Over individuele leningen wordt een rente percentage van dertig procent op jaarbasis gerekend. Voor groepsleningen is de rente 27 procent. Wanneer een lening niet op tijd wordt terugbetaald, moet een boete betaald worden van drie procent over het achterstallige deel.

De Trust is trots op haar klantgerichtheid. Daarom wilde ik inzicht krijgen in de levens van de klanten en met name hun mening over de diensten van de Trust. Ik heb de klanten gevraagd hoe ze over vier diensten van de Trust dachten: sparen, training, bedrijfsadvisering en kredieten. Over het algemeen waren de klanten erg tevreden met de Trust en waren ze blij dat ze een rekening hadden kunnen openen of een lening hadden gekregen. Het bleek dat de interesse van de meeste klanten hebben vooral uitging naar kredieten. Sparen is ook wel belangrijk, om in periodes van nood op terug te kunnen vallen. Maar, in de woorden van een stafmedewerker: `loans are the major talk of the day'. Veel klanten sparen om zo in aanmerking te komen voor een lening. Slechts enkele klanten sparen zonder een lening voor ogen te hebben. Veel vrouwen hadden graag meer training willen krijgen. Ze waren vooral geïnteresseerd in bedrijfsmanagement, boekhouden en de wijze waarop je met geld om moet gaan, een rekening moet beheren en kan sparen. Advisering over het runnen van een bedrijfje was voor hen dan ook erg belangrijk.

De reacties van de klanten met betrekking tot kredieten gaan voornamelijk over de aanvraag en de afbetalingen. Een aantal klanten gaf aan dat de wachttijd voor het werkelijk aanvragen van een lening erg lang was. Bovendien kon het nog eens een tijd duren voordat een beslissing over de aanvraag werd genomen. Dit was vooral een probleem voor vrouwen die seizoensgebonden activiteiten ondernamen, omdat het seizoen alweer voorbij kon zijn voordat ze een lening kregen. Een ander probleem met betrekking tot de aanvraag waren de hoge kosten die ze moesten maken om een lening te kunnen openen. Potentiële (individuele) leners moeten namelijk eerst een rekening openen wat 12,5 dollar kost. Vervolgens moet op deze rekening een minimumbedrag van tien dollar staan. Voor het aanvragen van de lening zelf betalen klanten 27,5 dollar plus vier procent van het bedrag dat wordt geleend. Tenslotte moet er op de spaarrekening een bedrag staan dat dertig procent van de omvang van de lening uitmaakt, wat zeker voor arme vrouwen behoorlijk grote bedragen zijn. Dit spaargeld kunnen de vrouwen weer vrij opnemen en besteden nadat de lening terugbetaald is, maar zolang dat niet het geval is, moet de dertig procent op de rekening blijven staan. Hierover bleken overigens onder de klanten nogal wat misverstanden te bestaan: sommige vrouwen dachten dat ze het bedrag in één keer moesten komen storten of dat ze het geld niet meer terug konden krijgen. Alhoewel dat niet de bedoeling van de Trust was, bleken klanten in de praktijk regelmatig het bedrag van die dertig procent van de lening zelf te halen en op de rekening te storten. Dan kunnen ze dus nog maar zeventig procent van de lening direct gebruiken, terwijl ze wel binnen drie maanden honderd procent (plus rente) moeten terugbetalen. Kortom, stel dat een vrouw een lening wil ter waarde van 350 dollar, dan heeft ze daarvoor een bedrag van 159 dollar nodig; dat is bijna de helft van wat ze wil lenen.

Daarnaast hebben klanten vaak moeite met de hoge rente. Ze zijn van mening dat ze daardoor nauwelijks meer winst kunnen maken met het geleende geld. Vrouwen komen juist naar de Trust komen omdat ze dat geld zelf niet hebben. Dat geldt zeker voor vrouwen in Uganda, één van de armste landen in de wereld met een geschat Bruto Nationaal Product (BNP) per hoofd van de bevolking van 240 dollar. De helft van de bevolking leeft van minder dan een dollar per dag.

Ook de procedures over het afbetalen van de leningen werden bekritiseerd. Een belangrijk en veelgenoemd probleem was de korte duur van de leenperiode. Leningen moeten in bijna alle gevallen binnen drie, soms vier maanden terugbetaald worden. De maandelijkse aflossingen zijn daardoor vrij hoog; bij een kortere leenperiode zouden ze zijn. Veel klanten vinden ook het gebrek aan een grace period problematisch. Bij veel activiteiten die worden ondernomen, zoals bijvoorbeeld kippen houden maar ook de verkoop van zelfgemaakte kleding, duurt het een tijdje voordat gemaakte investeringen werkelijk geld opbrengen. Toch moet er al met de afbetalingen begonnen worden voordat er aan de investering zelf verdiend wordt. Het opstarten van een nieuwe onderneming wordt zo erg moeilijk gemaakt.

Kortom, voor vrouwen in de doelgroep waren de procedures te lang, te langzaam en te duur en moeten leningen te snel afbetaald worden. Bovendien is er meer behoefte aan training. Hierdoor kunnen de vrouwen niet echt van de leningen profiteren, terwijl dit vanuit het streven naar empowerment wel belangrijk is.

De tweede pijler voor beleid voor microkredietverlening is financiële autonomie. Dit verwijst naar het doel van de Trust en van andere financiële instellingen om diensten op een efficiënte en effectieve manier te verstrekken, dus zonder verlies te lijden. De Trust probeert de kosten die ze maakt voor het verstrekken van haar diensten te dekken door uit diezelfde activiteiten een inkomen te verdienen. Financiële autonomie van de instelling is om drie redenen van groot belang. Ten eerste is een organisatie dan onafhankelijk van externe donoren en kan ze zelfstandig haar beleid bepalen. Ze kan haar eigen keuzen maken en wordt niet beïnvloed door (de modegrillen in) de donorwereld. Bovendien, en dit hangt sterk samen met het eerste punt, kan met financiële autonomie het bestaan van de instelling op lange termijn veilig worden gesteld. De deuren hoeven dan niet gesloten te worden als donoren besluiten financiering stop te zetten. Een langdurig bestaan van een microkredietinstelling is belangrijk, omdat de doelgroepen weinig baat hebben bij een organisatie die na een paar jaar weer verdwenen is. Het verzekeren van duurzame toegang tot kredieten en spaarfaciliteiten is van groot belang voor de kansarmen die men wil ondersteunen. Ten derde is een gezonde financiële situatie een goede basis voor het aantrekken van andere financiering op de commerciële markt. Met meer financiering kan aan een grotere groep mensen kredieten verstrekt worden. Een groot bestand aan kredietnemers maakt het weer mogelijk op een kostendekkende manier te werken.

Om op een financieel zelfvoorzienende wijze te kunnen opereren, moet een instelling zorgen voor een goede leningenportfolio en een goede balans tussen inkomsten en onkosten. Een goede kwaliteit van de leningenportfolio is belangrijk; een kredietverlener kan niet kostendekkend functioneren als een groot deel van de uitgezette kredieten niet terugkomt. Dus moet de kredietverlener ervoor zorgen dat hij geld uitleent aan mensen die het kunnen en willen terugbetalen en moet die terugbetaling gestimuleerd worden.

Hoe kan bepaald worden of mensen kredietwaardig zijn? Dat kan door onderpand te vragen, een karakteranalyse uit te voeren of door met garantiestellingen te werken. Het eisen van een onderpand is een veel gebruikte procedure, maar wordt in de discussies over microkredieten makkelijk veroordeeld. `Het lijkt te snel vergeten dat alle investeringsprojecten risico's lopen, en dat er geen reden is waarom degene die geld uitleent dit risico moet dragen'. Wanneer een lener onderpand moet verschaffen, wordt zij direct gedwongen in te schatten in hoeverre de investering succesvol zal zijn. De eis dat er dertig procent van de omvang van de lening in spaargeld op de rekening moet staan, heeft wat dat betreft wel iets weg van een onderpand. De financiële dekking hiervan is echter gering: als de lener niets terugbetaalt, is zeventig procent van de lening ongedekt.

Een andere optie om de kredietwaardigheid van een potentiële klant te bepalen, is het verzamelen van informatie op basis waarvan de kans op wanbetaling beoordeeld wordt. Bij deze karakter-analyse draait het onder andere om gesprekken met de klant, bezoeken aan de werkplaats en het inzien van de boekhouding, als deze aanwezig is. Dit is een dure en tijdrovende methode, die de periodes voor aanvraag van een lening kan verlengen. Een derde mogelijkheid zijn garantiestellingen. Daarbij moet een potentiële kredietnemer één of meer mensen vinden die voor haar of hem garant willen staan. De garantiesteller moet verklaren aan de afbetalingen te voldoen wanneer de kredietnemer dat zelf niet doet. Uitgangspunt hierbij is dat deze mensen niet garant zullen staan voor iemand die niet kredietwaardig en betrouwbaar is.

Onderpand en garantiestellingen leggen ook druk op de kredietnemer om terug te betalen. Het lastige in microkredietverlening is dat arme mensen vaak niet iets bezitten wat als onderpand kan dienen. Aan de andere kant bezit bijna iedere klant wel iets: een fiets, koelkast, naaimachine, een mooie jurk of gereedschappen. Alhoewel dit onvoldoende financiële dekking biedt, gaat er wel een sterke prikkeling vanuit: de lener wil deze bezittingen waarschijnlijk niet kwijt raken. Door deze bezittingen als onderpand te vragen, kunnen kredietnemers gemotiveerd worden om op tijd terug te betalen. Een andere manier om druk uit te oefenen is te vragen naar verslagen over de voortgang van de investering en regelmatig het bedrijf te bezoeken. Groepen kunnen ook een belangrijke rol spelen door onderling druk uit te oefenen. De verschillende leden staan garant voor elkaar en er wordt vanuit gegaan dat ze elkaar aanspreken (en ondersteunen) bij de afbetalingen. Ik kom later nog op de groepsbenadering terug.

Een tweede belangrijk element voor financiële autonomie is een goede balans tussen kosten en inkomen: de onkosten moeten laag blijven en het inkomen moet groot genoeg zijn om deze onkosten te dekken. Kredietverlening kost mensen, tijd en geld. Deze kosten beslaan de hierboven beschreven maatregelen, administratieve kosten, het dekken en opvangen van het risico van wanbetaling, salarissen voor personeel, huisvestingskosten, transportkosten, etcetera. Dit moet op de één of andere manier gefinancierd worden. Daarom is het belangrijk voor een financiële instelling dat ze een inkomen verdient uit het verlenen van haar diensten. Dit inkomen wordt verdiend uit bijvoorbeeld rente en andere honoraria. Voor microkredietinstellingen is het moeilijk een balans te vinden tussen onkosten en inkomen. Het is ook niet voor niks dat commerciële banken niet lenen aan kleine ondernemers: het uitzetten van kleine leningen is erg duur. Het uitlenen van tienduizend dollar aan één persoon is veel goedkoper dan het uitlenen van honderd dollar aan honderd personen. Gelukkig blijkt het nu steeds meer mogelijk voor armen en vrouwen toegang te krijgen tot banken door nieuwe, creatieve procedures, maar makkelijk is het absoluut niet. Belangrijk is wel dat een groot bereik wordt gerealiseerd: er moeten zeer veel leningen aan zeer veel mensen worden uitgezet.

Kortom, financiële autonomie vraagt om een goede portfolio met een laag risico, hoge terugbetalingen, lage onkosten en voldoende inkomen. In het volgende deel zal ik laten zien hoe dit leidt tot knelpunten met betrekking tot empowerment in het beleid van de Trust.

Uit gesprekken met stafleden van de Trust kwam naar voren dat de behoefte aan financiële autonomie botst met het klantgericht werken. Beleids- en procedureveranderingen die beter aansluiten bij de wensen en behoeften van de vrouwen uit de doelgroep botsen met het streven naar autonomie.

De lange periode voor het aanvragen van een lening, waar de klanten problemen mee hadden, werd deels verklaard door het gebrek aan fondsen. Daarnaast bleek dat deze periode vaak ook met opzet werd gerekt om de vrouwen aan te moedigen te sparen. Bovendien kon de Trust dan zien of de klanten wel serieus waren en of groepen samenhangend en stabiel waren. Stafleden gaven ook aan dat de aanvraagperiode lang kon duren omdat het voorbereiden van de klanten veel tijd kan vergen wanneer het niveau en de capaciteiten van de klanten niet zo hoog zijn. Het bij elkaar sparen van de vereiste dertig procent spaargeld kon ook enige tijd in beslag nemen. Het inschatten en beoordelen van de kredietwaardigheid van potentiële is erg belangrijk, juist omdat de Trust in de meeste gevallen geen onderpand vraagt. Het geld moet immers wel terugkomen. Deze procedures vergen echter wel veel tijd en geld en moeten ook op de één of andere manier bekostigd worden.

De staf beseft dat de honoraria die betaald moeten worden hoog zijn, maar benadrukt dat deze erg belangrijk voor de Trust zijn. De operationele kosten van filialen worden namelijk gefinancierd met onder andere de lidmaatschapsbijdrage. Het lidmaatschap hoeft overigens maar één keer betaald te worden, en niet bij elke lening. De vier procent moet wel voor iedere lening betaald worden. De helft hiervan wordt door de filialen zelf gebruikt voor het dekken van de onkosten. De resterende twee procent wordt gestort in het Trust Development Fund. Deze inkomsten zijn helaas onvoldoende om de onkosten te dekken.

De noodzaak tot financiële autonomie beperkt ook de mogelijkheden om de terugbetalingsperiode te verlengen. Het is van groot belang dat het geld snel circuleert, zodat het zo vaak mogelijk uitgeleend kan worden. Bovendien verdient de Trust iedere keer dat het geld opnieuw uitgeleend wordt, een inkomen uit het vier procent -honorarium en de aanvraag. De leenperiode kan daarom niet verlengd worden naar zes maanden of langer. Ook de grace period is in dit verband een heikel punt. Omdat de leenperiodes zo kort mogelijk zijn, is een maand uitstel van betaling al te veel. Opnieuw blijkt het moeilijk op de behoeften van juist de armere vrouwen die een bedrijfje of project op willen starten, in te gaan. Er moet al een lopend project (met inkomsten) aanwezig zijn, willen vrouwen aan de terugbetalingsverplichtingen kunnen voldoen.

Vergelijkbare knelpunten zijn ook te zien met betrekking tot trainingen. Alhoewel klanten aangeven belangstelling te hebben voor verschillende trainingen kan de Trust daar nu niet in voorzien. Het belang van trainingen wordt wel erkend. In haar Corporate Plan 1996 benadrukt de Trust nog het belang van het empowerment pakket, bestaande uit bewustzijnsverhoging, spaargeldmobilisatie, kredieten en training. Maar het blijkt een te kostbare aangelegenheid dit pakket aan te bieden. Omdat de Trust de kosten zo laag mogelijk wil houden, blijft er weinig (financiële) ruimte over voor training. Er wordt wel geopperd dat de trainingscomponent in de toekomst weer verder uitgebreid kan worden, maar dan als apart en zelfstandig onderdeel. Momenteel is het kiezen tussen of het hele empowerment pakket, of de financiële autonomie. Het laatste is doorslaggevend en vraagt om een zo klein mogelijke staf die een maximale output bewerkstelligt.

Procedures en maatregelen die financiële autonomie bevorderen zijn tegenstrijdig met maatregelen die de empowerment van de doelgroep mogelijk maken. Deze knelpunten zijn samengevat in onderstaande tabel.

De Trust hanteert tegenwoordig net als veel andere microkredietinstellingen naast de individuele benadering een groepsbenadering voor zowel sparen als kredieten. Waarom? Door het streven naar financiële autonomie concentreert de Trust zich nu op vrouwen die snel een lening kunnen krijgen: vrouwen die weinig training nodig hebben, al een tijdje ervaring hebben in het runnen van een bedrijf(je) en al bepaalde inkomsten hebben. Dat zijn dus niet de vrouwen uit de laagste inkomensgroepen. Vanuit financieel opzicht blijkt het (nu) niet haalbaar deze armste vrouwen kredieten aan te bieden. De recent opgezette groepsbenadering lijkt hierbij een tussenweg te vormen.

De Trust heeft de groepsbenadering opgezet om grotere groepen mensen te bereiken: met name de lagere inkomens in de overlevings- en microcategorie van haar doelgroep. Leden van groepen hebben afgezien van de dertig procent spaargeld geen onderpand nodig: zij staan namelijk voor elkaar garant. De groepsbenadering is ook met het oog op kostenverlaging ontwikkeld, aangezien een aantal taken van de instelling naar de groepen overgeheveld wordt. Groepen worden namelijk geacht de karakteranalyse zelf uit te voeren. Er wordt ook van uitgegaan dat groepsleden druk op elkaar uitoefenen om de leningen op tijd terug te betalen. Groepsleden houden diegene die een lening hebben ontvangen in de gaten: wordt de lening succesvol geïnvesteerd en hoe verloopt de terugbetaling? De groepsbenadering is eveneens goedkoper omdat de rekening en eventuele leencontracten op naam van de groep staan. Dat niet ieder lid een aparte rekening en een apart contract heeft, scheelt een heleboel papierwerk. Tenslotte nemen groepen een deel van de administratie op zich. Zij moeten zelf bijhouden hoeveel de afzonderlijke leden gespaard hebben op de gezamenlijke rekening en hoeveel ze van hun lening hebben afbetaald. De Trust registreert dergelijke zaken alleen voor de groep als geheel.

Met benadering zijn echter een aantal problemen gemoeid. Op de eerste plaats blijken de kosten ook voor groepen hoog te zijn: lidmaatschapsgeld aan de Trust is nl. twintig dollar en op een groepsrekening moet minimaal vijftig dollar staan (vergeleken met respectievelijk vijf en tien dollar voor individuele klanten). Zeker voor kleine groepen kunnen de bijdragen per lid dan behoorlijk hoog zijn. Dus ook met de groepsbenadering blijkt het moeilijk de allerarmsten te bereiken. Bovendien wordt ervan uitgegaan dat alle arme vrouwen graag in een groep zitten en samenwerken. Het groepsgevoel wordt inderdaad gewaardeerd: er kunnen ervaringen uitgewisseld worden en de leden kunnen elkaar steunen. Maar niet iedere arme vrouw werkt graag in een groep.

Op de derde plaats levert de veronderstelde onderlinge drukuitoefening in de praktijk problemen op. In het huidige beleid wordt de groep in drie (of meer) subgroepjes gesplitst. De eerste lening wordt aan het eerste subgroepje gegeven. Wanneer deze leden ruim de helft hebben afbetaald, krijgt een tweede subgroepje een lening. Wanneer de leden uit het eerste subgroepje hebben afbetaald, krijgt ook het laatste subgroepje een lening. Op deze manier hebben nooit alle leden van een groep tegelijk een lening. Er wordt vanuit gegaan dat de leden die geen lening hebben, druk uitoefenen op de andere leden om de lening zo snel mogelijk terug te betalen, zodat ze zelf ook een lening krijgen. In de praktijk voelen groepsleden die nog geen lening hebben, zich vaak niet verantwoordelijk voor de terugbetaling en spreken ze elkaar er dus niet op aan. Groepsleden geven aan dat het beter is om alle leden tegelijk een lening te geven. De druk om op tijd terug te betalen kan dan gebaseerd worden op de mogelijkheden voor een volgende lening: de gehele groep kan pas een nieuwe lening krijgen als de vorige lening is terugbetaald. Het bewerkstelligen van onderlinge druk is kortom een moeilijkere aangelegenheid dan vaak gedacht wordt. Vaak worden leningen nu ook al tussen alle leden verdeeld, zonder dat de Trust dat weet.

Op de vierde plaats is de overheveling van allerlei taken op zich erg problematisch. Ten eerste geeft de Trust teveel verantwoordelijkheden uit handen. Karakteranalyse, financiële administratie en druk tot terugbetaling zijn essentiële onderdelen van haar beleid en worden overgelaten aan de groepen. Ze weet dus niet precies hoeveel ze aan wie heeft uitgeleend en ze beoordeelt zelf niet of iedere lener wel betrouwbaar en kredietwaardig is. Deze overheveling van taken is dan behoorlijk riskant. Bovendien krijgen bestuursleden daarbij erg grote verantwoordelijkheden opgelegd, die ze niet altijd even goed aankunnen. Er wordt aangenomen dat er binnen groepen een hoge graad van organisatievermogen aanwezig is, maar dat is lang niet altijd het geval. Overheveling leidt dan tot overbelasting van de groepen en de bestuursleden.

De groepsbenadering biedt de mogelijkheid lagere inkomensgroepen te bereiken op een goedkopere manier. Vrouwen uit de overlevings- en microcategorie worden in de praktijk inderdaad makkelijker bereikt met de groepsbenadering. Toch kleven er nadelen aan deze benadering, waarvan de overheveling van essentiële taken wel de belangrijkste is. Vanuit financieel oogpunt is het moeilijk te accepteren dat de selectie van potentiële leners en de administratie niet door de instelling zelf worden uitgevoerd.

In dit artikel laat ik zien hoe empowerment doelstellingen en het streven naar financiële autonomie conflicterende eisen stellen aan een instelling die microkredieten verleent. Dit spanningsveld komt vaak niet aan het licht in discussies over microkredieten.

Wanneer het een microkredietinstelling lukt op financieel vlak zelfstandig te functioneren, gaan motto's `krediet is geen hulp' en `the poor are bankable' op. Helaas slagen weinigen erin dit te realiseren, waaronder ook de beroemde Grameen Bank (zie box). In de praktijk financieren veel microkredietinstellingen hun activiteiten (deels) met behulp van giften of zachte leningen. Als een instelling niet financieel autonoom werkt, met andere woorden als op iedere uitgeleende gulden geld bijgelegd moet worden, is de kredietverlening wel een vorm van hulp. Omdat veel microkredietinstellingen opgekomen zijn vanuit het ontwikkelings- en empowerment-perspectief, lijkt financiële autonomie soms een vies woord. Ze hoeven inderdaad geen winst te maken, maar zoals al eerder gezegd, is het verdienen van een inkomen essentieel. Juist om duurzame impact op kansarmen te verwezenlijken en om duurzame toegang tot financiële diensten te bewerkstelligen, is de opbouw van financieel autonome microkredietinstellingen in de samenleving van groot belang.

Aan de andere kant werken maatregelen die financiële autonomie moeten verwezenlijken drempelverhogend. Met andere woorden, niet alle `poor are bankable'. Veel kleine ondernemers, kleine boeren, jongeren, vrouwen, ouderen, etcetera blijken inderdaad kredietwaardig en in staat een lening te investeren en terug te betalen. De term `bankable' slaat echter niet alleen op de kredietwaardigheid van potentiële kredietnemers, maar ook op de mogelijkheden kansarmen op een kostendekkende manier toegang te geven tot financiële diensten. Voor de meest kansarmen kunnen de kosten toch nog te hoog zijn. De groepsbenadering biedt daar creatieve mogelijkheden, maar is niet ideaal en heeft zijn eigen problemen. Daarnaast is schuld '(..) geen effectief middel om de meeste arme mensen te helpen hun economische situatie te verbeteren (...) In de meeste gevallen is het gebrek aan formele leningen niet het meest drukkende probleem voor deze individuen'.

Kredieten kunnen fungeren als katalysator voor uitbreiding van een bedrijf(je) en het verhogen van het inkomen. Maar vaak zijn voor kansarmen ook nog andere problemen, gebreken en structurele omstandigheden van invloed op hun armoede, en dit geldt zeker voor vrouwen. Hierbij valt onder andere te denken aan gebrekkige informatie, slechte inputs, slecht transport, beperkte afzetmogelijkheden en benadeling van vrouwen. Voor de allerarmsten zijn andere strategieën dan kredietverlening misschien een betere oplossing. In dit licht is het volgende citaat ook interessant: `Krediet is slechts een aardigere manier om schuld te zeggen. Krediet is schuld: het verschil is alleen of je vanuit degene die uitleent of leent kijkt. Als `krediet' steeds wanneer het verschijnt in projectdocumenten, wordt vervangen door `schuld', krijg je een heel ander beeld: `De belangrijkste belemmering voor de landbouw is gebrek aan schuld' (...) `in het eerste projectjaar zullen 2.500 boeren voorzien worden van schuld' (...)'.

Door al deze overwegingen verloor het `nieuwe recept voor ontwikkeling en armoedebestrijding' voor mij een deel van zijn glans. Het leek eerlijk gezegd ook wel té rooskleurig. Niet alle problemen kunnen met de verlening van microkredieten worden opgelost. Bovendien is het ontwikkelen van kostendekkende procedures voor het uitgeven van microkredieten en het in stand houden van een financieel gezonde instelling een gecompliceerde taak die veel creativiteit vereist. Een uitdaging die zeker de moeite waard is om aan te gaan.

Adams, D.W. en J. D. Von Pischke, Micro-enterprise credit programs: déjà vu, in: F.J.A. Bouman en O. Hospes (eds.), Financial landscapes reconstructed: the fine art of mapping development. Boulder, Colorado, Oxford, Westview Press, 1994.

F.J.A. Bouman, Informal rural finance: an Aladdin’s lamp of information, in: F.J.A. Bouman en O. Hospes (eds.), Financial landscapes reconstructed: the fine art of mapping development, Boulder, Colorado, Oxford, Westview Press, 1994.

Christen, P.C., E. Rhyne, R.C. Vogel & Mc Kean, Maximizing the outreach of microenterprise finance: an analysis of succesful microfinance programs, USAID Program and Operations Assessment Report No. 10. Washington: USAID Centre for Development Information and Evaluation, 1995.

Mariël Mensink, Women and Finance in Uganda; low-income women: respected business partners, Den Haag, SNV, 1995.

Ross H. McLeod, The financial evolution of small businesses in Indonesia, in: D.W. Adams en D.A. Fitchett (eds.), Informal finance in low-income countries, Boulder, Westview Press, 1992.

Shipton, Parker, The rope and the box: groups savings in the Gambia, in: D.W. Adams & D.A. Fitchett (eds.), Informal finance in low-income countries, Boulder, Westview Press, 1992.

Sterren, Marc van der, en Jolke Oppewal, Krediet is geen hulp, maar het helpt wel: Kleine leningen in opmars. In: Internationale Samenwerking, 12 (5), 1997.

UWFCT, Uganda Women's Finance and Credit Trust Ltd. Corporate Plan 1995-1998, Kampala, 1996a.

UWFCT, Uganda Women's Finance and Credit Trust Ltd Budget 1996-1997, Kampala, 1996b.

World Development Report 1997; the state in a changing world, New York, Oxford Press, p. 214

Updated on March 27, 1998

Developer's Note: These pages were developed for use on the Netscape browser. Please address comments to Jacques van Laar, Information Programme, ECDPM